LÀM SAO ĐỂ BỚT KHỔ?

HIỂU TÂM MÌNH QUA LỜI PHẬT DẠY

Chào bạn,

Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao mình lại buồn, lại giận, lại lo lắng không? Tại sao có những thứ mình thích mê mệt, có những thứ lại ghét cay ghét đắng? Cuộc sống đôi khi thật phức tạp, và tâm trí chúng ta thì lúc nào cũng bận rộn, nhảy từ chuyện này sang chuyện khác.

Trong đạo Phật, có những lời dạy rất thực tế về cách tâm trí hoạt động và làm sao để sống nhẹ nhàng hơn. Chúng ta hãy cùng tìm hiểu bằng ngôn ngữ đời thường nhất nhé.

1. Tâm Mình Luôn Có “Cảm Giác” và “Suy Nghĩ” (Thọ & Tưởng)

Bạn để ý không, bất cứ lúc nào, mình cũng đang “cảm thấy” gì đó: dễ chịu, khó chịu, hoặc bình thường (trung tính). Cái đó gọi là Cảm Thọ (Vedanā).

Và đi kèm với nó là Tưởng (Saññā) – tức là những hình ảnh, khái niệm, suy nghĩ, nhận định, sự ghi nhận của mình về mọi thứ dựa trên trí nhớ và kinh nghiệm.

Ví dụ: Khi thấy một món ăn, bạn thấy “thèm” (Thọ), rồi bạn nghĩ/nhận ra “món này ngon, mình thích” (Tưởng). Khi gặp tắc đường, bạn thấy “bực bội” (Thọ), rồi nghĩ/nhận định “sao xui thế, lại trễ giờ rồi” (Tưởng).

Tâm mình không thể hoạt động nếu thiếu hai yếu tố này. Ngay cả khi gặp một điều hoàn toàn mới, mình cũng dựa trên những cái cũ đã biết để “tưởng” ra nó.

2. Cái “Tưởng” Tưởng Không Hại Mà Hại Không Tưởng!

Vấn đề là, chúng ta hay bị cái “Tưởng” này dẫn đi quá xa, tạo ra sự phân biệt và dính mắc:

Từ Tưởng (nhận định) → đến Phân Biệt (“Cái này tốt, kia xấu”, “Người này phe ta, kia phe địch”) → đến Phân Ly (“Dân tộc tôi là nhất”, “Biển này của tôi”) → đến Đấu Tranh (xung đột, cãi vã, chiến tranh vì những cái “tưởng” khác nhau về ranh giới, quyền lợi…).

Ngay trong đời thường cũng vậy. Tại sao bạn chọn mua nhà A mà không mua nhà B? Cưới người này mà không cưới người kia? Phần lớn là do cái “Tưởng” của mình về nó: mình tưởng nó đẹp, nó tốt, nó hợp… Và chính cái “Tưởng” này dẫn đến thích cái này, ghét cái kia.

Cuộc sống của mình, nói nôm na, là một hành trình của những ấn tượng, những cái “tưởng”. Và việc tu tập, thực ra chính là học cách “xử lý” cái anh bạn “Tưởng” này thôi.

3. Hai Thế Giới: Cái Thấy Bề Ngoài và Cái Thấy Bản Chất

Chúng ta thường chỉ sống với thế giới hiện tượng, tức là những gì mắt thấy tai nghe, những cái vẻ bề ngoài. Ít ai đủ sức, hoặc đủ quan tâm, để nhìn sâu vào bản chất thật sự của mọi thứ: rằng chúng luôn thay đổi (vô thường), không có gì là bền vững mãi mãi, không có một cái “tôi” cố định (vô ngã).

Muốn bớt khổ, muốn giải thoát, mình cần đi qua cái hiện tượng để hiểu cái bản chất, rồi cuối cùng là học cách không dính mắc vào cả hai.

4. Những “Keo Dính”: Đam Mê và Hiểu Lầm (Lậu Hoặc)

Có những thứ khiến chúng ta cứ mãi luẩn quẩn trong khổ đau, gọi là Lậu Hoặc (Āsava – những chất gây ô nhiễm tâm). Nói đơn giản, nó có 2 loại chính:

Đam mê (Kāma-āsava & Bhava-āsava): Thích thú, muốn có, muốn giữ lấy những thứ mình cho là sung sướng (tiền tài, danh vọng, tình cảm, các cảnh giới hưởng thụ, thậm chí cả những cảm giác dễ chịu trong thiền định).
Hiểu lầm (Avijjā-āsava & Diṭṭhi-āsava): Nhìn nhận sai lệch về bản chất của mọi thứ (vô minh), tưởng rằng chúng bền vững, có “cái tôi”, đáng để bám víu (tà kiến).

Hai cái này nó cứ hỗ trợ qua lại, khiến mình kẹt cứng trong vòng quay của cuộc đời.

5. Chúng Ta Là Những “Sinh Vật Thích Dính”! (Satta)

Trong Phật giáo, chúng sinh (Satta) còn có nghĩa là “kẻ thích dính mắc”. Sáu giác quan của mình (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý) lúc nào cũng như “rada”, sẵn sàng “dính” vào một đối tượng nào đó.

Thấy cái gì đẹp là mắt dính vào. Nghe cái gì hay (hoặc dở) là tai dính vào…

Mà “dính” ở đây có 2 kiểu: dính vì thích (tham ái) và dính vì ghét (sân hận). Khi bạn cực kỳ ghét một ai đó, một điều gì đó, bạn cũng đang “dính” vào nó đấy! Tâm trí bạn cứ bị nó ám ảnh, khó chịu.

Giống như nhốt con cá, con chim, con chồn vào một chỗ. Hễ có cơ hội là cá tìm về nước, chim bay về trời, chồn chạy vào hang. Sáu giác quan của mình cũng vậy, lúc nào cũng chực chờ để “về” với đối tượng yêu thích của nó.

6. Nghiệp: Ý Định Quyết Định Tất Cả

Nghiệp (Karma) không phải là số phận định sẵn đâu. Nó chính là chủ ý (Cetana), là ý định đằng sau mỗi lời nói, hành động, suy nghĩ của mình.

Cùng một hành động giúp người, nhưng nếu bạn làm vì lòng thương thật sự → nghiệp tốt. Nếu bạn làm để lấy tiếng → kết quả khác.
Cũng là lời nói, nhưng nếu xuất phát từ sự tức giận → nghiệp xấu. Nếu chỉ là lỡ lời → khác.

Vậy nghiệp bắt đầu từ đâu? Từ Xúc (Phassa) – sự tiếp xúc giữa giác quan (mắt, tai…) với đối tượng (hình ảnh, âm thanh…). Bản thân sự tiếp xúc này không tốt không xấu. Nhưng nếu mình thiếu tỉnh táo, thiếu sự chú ý (thiếu chánh niệm), thì ngay sau cái “tiếp xúc” đó, tâm mình sẽ phản ứng: thích (tham), ghét (sân), hoặc không rõ (si), và từ đó tạo ra nghiệp.

7. Chánh Niệm: “Vắc-xin” Cho Tâm Khỏi “Dính”

Vậy làm sao để quản lý cái “Xúc” này? Đó là thực hành Chánh Niệm (Sati) – biết rõ những gì đang xảy ra trong giây phút hiện tại, với mình và xung quanh mình, mà không phán xét.

Khi ăn, biết mình đang ăn.
Khi đi, biết mình đang đi.
Khi rửa chén, biết mình đang rửa chén.
Khi cảm thấy bực bội, biết mình đang bực bội.

Khi bạn sống có chánh niệm, bạn giống như đang đặt một “bộ lọc” ngay chỗ tiếp xúc của giác quan. Bạn vẫn thấy, vẫn nghe, nhưng không vội vàng phản ứng theo thói quen thích/ghét nữa. Lúc đó, tâm bất thiện (tham, sân, si) khó mà xen vào.

Điều hay là, bạn không cần phải làm gì “cao siêu” cả. Chỉ cần làm mọi việc thường ngày với sự chú tâm, biết rõ mình đang làm gì, thì đó chính là đang tạo nghiệp tốt, đang tu rồi đó!

8. Khổ và Gốc Rễ Của Khổ (Khổ & Ái)

Phật dạy, tóm lại cuộc đời có hai chuyện chính: Khổ (Dukkha) và con đường thoát Khổ.

Khổ ở đây không chỉ là đau đớn về thể xác hay tinh thần. Nó là sự không thỏa mãn, không trọn vẹn cố hữu trong mọi thứ do chúng luôn thay đổi, không bền vững (vô thường). Ngay cả hạnh phúc cũng tiềm ẩn khổ, vì nó không kéo dài mãi.

Gốc rễ của khổ là Ái (Taṇhā – lòng ham muốn, khao khát, sự bám víu):

Muốn cái mình thích (dục ái, hữu ái) mà không được → Khổ.
Muốn tránh cái mình ghét (phi hữu ái) mà không tránh được → Khổ.

Hễ còn thích, còn ghét, là còn khổ. Mà Phàm phu chúng ta lại hay giải quyết khổ bằng cách… đi tìm một cái khổ khác (như vay nợ mới trả nợ cũ).

Lời Kết:

Hiểu được tâm mình hoạt động thế nào: cách nó “tưởng” ra mọi thứ, cách nó “dính mắc” vào thích và ghét, cách “ý định” tạo ra nghiệp, và gốc rễ của khổ đau… chính là bước đầu tiên để sống bình an hơn.

Không cần phải làm gì to tát, chỉ cần mỗi ngày, bạn cố gắng ý thức hơn về những gì mình đang làm, đang nghĩ, đang cảm thấy. Tập nhìn mọi thứ như nó đang là, bớt đi những phán xét, định kiến. Đó chính là con đường giúp chúng ta từng bước thoát khỏi những khổ đau không đáng có.

Chúc bạn luôn tinh tấn và tìm thấy sự nhẹ nhàng trong cuộc sống nhé!