Trên đời này, theo lăng kính Phật giáo (đặc biệt là Vi Diệu Pháp – Abhidhamma), có 3 cách “biết” hay 3 tầng nhận thức chính yếu của tâm thức chúng ta: Cái biết của Trí (Trí Tuệ – Paññā), cái biết của Tưởng (Tri Giác/Tưởng tượng – Saññā) và cái biết của Thức (Tâm Vương/Nhận Thức – Viññāṇa).
Ba Loại “Biết” Hoạt Động Như Thế Nào?
- 1. Cái biết của THỨC (Consciousness / Viññāṇa): Đây là cái biết cơ bản nhất, phát sinh thông qua sự tiếp xúc của các giác quan (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân) với các đối tượng bên ngoài (5 Trần cảnh: sắc, thanh, hương, vị, xúc). Nó diễn ra cực kỳ nhanh chóng và đơn thuần ghi nhận sự có mặt của đối tượng (chỉ cần sự tham gia của 7 Tâm sở Biến hành – những tâm sở luôn có mặt trong mọi loại tâm).
- Ví dụ: Mắt thấy một vật thể màu vàng, tròn. Tai nghe một âm thanh lớn. Mũi ngửi một mùi thơm.
- Analogy: Cái biết của Thức giống như việc “chụp hình” một cách tự động – nó chỉ ghi lại hình ảnh, âm thanh, cảm giác thô ban đầu rồi đưa thông tin “vào trong” để Tưởng tiếp tục xử lý.
- 2. Cái biết của TƯỞNG (Perception / Saññā): Đây là chức năng ghi nhận, nhớ lại, đặt tên, và hình thành khái niệm về đối tượng dựa trên những dữ liệu mà Thức đã “chụp” được, đối chiếu với kho ký ức và kinh nghiệm đã có.
- Chính Tưởng cho chúng ta biết “đây là trái cam chứ không phải trái mận”, “đây là tiếng còi xe chứ không phải tiếng chim hót”, “đây là con rắn chứ không phải sợi dây”.
- Nếu Thức chỉ như “chụp hình”, thì Tưởng bắt đầu định hình, định danh và định vị đối tượng đó trong thế giới nhận thức của chúng ta. Nó giúp ta phân loại và hiểu thế giới dựa trên những gì đã biết.
- 3. Cái biết của TRÍ (Wisdom / Paññā): Đây là cái biết ở tầng cao nhất, đòi hỏi sự phân biệt, phân tích (sửa lỗi typo từ “tích”) và đánh giá một cách đúng đắn. Nó không chỉ nhận biết đối tượng là gì, mà còn hiểu rõ bản chất, tính chất của nó:
- Cái gì nên làm, cái gì không nên làm.
- Cái này là thiện (wholesome), cái này là ác (unwholesome).
- Cái này tốt (beneficial), cái này xấu (harmful).
- Cái biết này thuộc về phạm vi của ý thức (thức thứ 6) nhưng chỉ thực sự là “Trí” khi có sự tham dự của Tâm sở Trí Tuệ (Paññā cetasika) – một trong những tâm sở tốt đẹp. Để Trí Tuệ phát huy vai trò, nó cần sự hỗ trợ của các tâm sở thiện lành khác (nằm trong nhóm 19 Tâm sở Tịnh hảo – Sobhana cetasikas).
Chúng Ta Thường “Biết” Bằng Cách Nào Nhiều Nhất?
Trong đời sống bình thường, khi nhận thức về thế giới xung quanh, chúng ta thường sử dụng 3 cái biết này với tần suất rất khác nhau:
- Thường xuyên nhất: Cái biết bằng Thức. Các giác quan của chúng ta liên tục tiếp xúc với thế giới bên ngoài, tạo ra vô số tâm thức ghi nhận đơn thuần.
- Tiếp theo: Cái biết bằng Tưởng. Chúng ta liên tục sử dụng ký ức, kiến thức, kinh nghiệm để nhận diện, gọi tên, và phản ứng với những gì Thức ghi nhận được. Đây là cách biết phổ biến thứ hai.
- Ít nhất: Cái biết bằng Trí. Rất hiếm khi chúng ta dừng lại để phân tích sâu sắc một sự việc dưới góc độ thiện/ác, nên/không nên, đúng/sai theo Chánh pháp. Chúng ta thường phản ứng theo Tưởng (thói quen, định kiến) hơn là theo Trí (sự hiểu biết đúng đắn).
Làm Sao Để Sống Bằng “Trí”?
Muốn sử dụng cái biết của Trí Tuệ nhiều hơn, chúng ta phải “biết sống đạo” – tức là phải học hỏi và thực hành giáo pháp. Chỉ khi có sự hiểu biết đúng đắn về lời Phật dạy, chúng ta mới có đủ nền tảng để sống bằng Trí:
- Biết phân biệt rõ ràng điều gì nên làm, điều gì không nên làm.
- Biết nhận diện đâu là tâm thiện, đâu là tâm bất thiện.
- Từ đó, có những lựa chọn, hành động, lời nói phù hợp với Chánh pháp, mang lại lợi ích cho mình và người, hướng đến sự an lạc và giải thoát.
(Trích bài giảng KTC.7.25 Tưởng)
CHÙA PHƯỚC QUANG 