(Pháp ngữ của Thiền sư Ottamathara)
Khi một cơn động đất kinh hoàng xảy ra, mặt đất mà ta luôn tin là vững chắc bỗng trở nên chông chênh. Những bức tường kiên cố ta từng nương tựa bỗng chốc vỡ vụn. Chỉ trong khoảnh khắc, bao công trình con người dày công xây dựng hàng chục năm có thể sụp đổ hoàn toàn.
Cảnh tượng ấy khiến ai cũng kinh hoàng, chấn động và nhói lòng trước những mất mát đột ngột. Trong những giây phút tang thương đó, câu nói “Vô thường quá!” – “Đời thật vô thường” vang lên từ cửa miệng của rất nhiều người. Chúng ta cảm thấy cuộc đời sao quá mong manh, con người thật nhỏ bé trước sức mạnh của thiên nhiên.
Nhưng rồi, chúng ta lại quên.
Chúng ta quên rằng, không chỉ có trận động đất này mới là vô thường. Không chỉ những tòa nhà đổ sập mới là vô thường. Không chỉ những sinh mạng bị vùi lấp mới là vô thường.
Vô Thường Là Bản Chất Của Toàn Bộ Cuộc Sống
Toàn bộ cuộc sống này, tự bản chất, là vô thường.
- Từng hơi thở ta hít vào rồi thở ra là vô thường.
- Từng sợi tóc ta rụng xuống là vô thường.
- Từng ngày trôi qua trên cuốn lịch là vô thường.
Tất cả đều đang không ngừng chuyển biến, đổi thay, và âm thầm đi vào sự hoại diệt. Nhưng vì sự đổi thay này quá chậm, quá nhỏ, quá thường nhật, nên ta thường không nhìn thấy, không cảm nhận được. Ta lầm tưởng rằng thế giới này vẫn đứng yên, cuộc đời này vẫn như cũ.
Chỉ khi một biến cố lớn xảy ra – như động đất, bão lũ, hay một mất mát đột ngột – ta mới sững sờ nhận ra sự thật này. Nhưng đáng buồn thay, ngay sau đó, khi mọi chuyện dần lắng xuống, ta lại tiếp tục lãng quên.
“Thật vô thường các hành, Có sinh ắt có diệt; Sinh rồi liền diệt ngay, Sự diệt ấy là an lạc.”
(Kinh Đại Bát Niết-bàn – Mahāparinibbāna Sutta, DN 16)
Hiểu Đúng Về Vô Thường: Không Chỉ Là Lời Cảm Thán
Vô thường không phải là một triết lý cao siêu chỉ để nói đến khi ta xúc động hay gặp chuyện buồn. Vô thường là sự thật căn bản mà ta cần thấy rõ trong từng giây phút của đời sống.
Nếu chỉ trong cơn biến động ta mới nhớ đến vô thường, thì ta vẫn chưa thực sự hiểu vô thường. Hiểu vô thường là thấy được nó:
- Ngay trong từng hành động nhỏ nhặt hàng ngày.
- Ngay trong từng khoảnh khắc (sát-na) trôi qua.
- Ngay trong chính thân và tâm mình đang biến đổi không ngừng.
Cơn động đất bên ngoài có thể làm rung chuyển nhà cửa, thành phố, nhưng tâm người có rung chuyển theo không?
- Nếu một người không thấu triệt vô thường, họ sẽ hoảng loạn khi mất mát xảy ra, sẽ chìm trong đau khổ khi chứng kiến những đổ vỡ.
- Nhưng nếu một người thực sự hiểu vô thường, họ sẽ không bị cuốn theo sự kiện. Họ thấy rõ rằng, đây chỉ là một biểu hiện mạnh mẽ của quy luật tự nhiên vốn có từ muôn đời.
Vậy nên, cơn động đất thật sự không chỉ nằm ngoài kia, mà còn nằm trong chính tâm chúng ta. Nếu tâm ta bám chấp vào những gì ta tưởng là “vững chắc”, thì khi vô thường ập đến, ta sẽ khổ đau. Nhưng nếu ta biết rõ bản chất mong manh, luôn thay đổi của thế gian này, thì ngay cả khi đất trời rung chuyển, tâm ta vẫn có thể giữ được sự an nhiên.
Bài Học Từ Luân Hồi và Đời Sống: Sự Lãng Quên Triền Miên
Trong vòng sinh tử luân hồi bất tận, có lẽ chúng ta đã chứng kiến không biết bao nhiêu cảnh tượng sinh ly tử biệt. Chính bản thân ta cũng đã trải qua cái chết vô số lần. Nhưng rồi, mỗi khi được tái sinh, ta lại quên sạch quá khứ, quên đi những bài học xương máu từ kiếp trước.
Ngay trong đời này cũng vậy. Mỗi lần thấy người khác qua đời, ta có thể xúc động nhất thời, nhưng rồi vẫn tiếp tục sống như thể mình sẽ không bao giờ chết. Chúng ta có thể bị chấn động bởi tin tức về thảm họa, có thể thương cảm cho những nạn nhân, nhưng rồi vẫn nhanh chóng bị cuốn theo dòng xoáy của công việc, của những thú vui tạm bợ, của những ham muốn đời thường.
Nếu chúng ta chỉ nhận thức về vô thường một cách hời hợt, như một cảm xúc thoáng qua, thì chúng ta chưa thực sự chạm vào bản chất của nó. Chỉ khi nào quán chiếu sâu sắc, để sự thật vô thường thấm nhuần vào tâm thức, trở thành một phần của cái thấy biết thường trực, ta mới có thể sống tỉnh thức thực sự.
Ba Dấu Ấn Hiện Hữu: Vô Thường, Khổ, Vô Ngã
Thảm họa thiên nhiên như trận động đất vừa qua là một hồi chuông cảnh tỉnh mạnh mẽ, giúp ta thấy rõ hơn bản chất mong manh của đời sống và nhớ lại lời dạy cốt tủy của Đức Phật về Tam Pháp Ấn (Tilakkhana) – ba dấu ấn không thể thay đổi của mọi sự vật, hiện tượng:
- Vô thường (Anicca): Mọi thứ đều thay đổi, không có gì tồn tại mãi mãi. Từ thân thể, cảm xúc, suy nghĩ cho đến nhà cửa, tài sản, các mối quan hệ… tất cả đều chịu sự chi phối của luật vô thường.
- Khổ (Dukkha): Vì mọi thứ không bền vững, luôn thay đổi, nên việc bám chấp, dính mắc vào chúng chắc chắn sẽ dẫn đến khổ đau khi chúng mất đi hoặc không như ý muốn.
- Vô ngã (Anattā): Không có một cái “tôi” hay “linh hồn” cố định, trường tồn làm chủ thể. Cái mà ta gọi là “tôi” hay “của tôi” chỉ là một tập hợp tạm thời của các yếu tố vật chất và tâm lý (ngũ uẩn), luôn biến đổi theo duyên.
“Tất cả các hành là vô thường (Sabbe saṅkhārā aniccā), Tất cả các hành là khổ (Sabbe saṅkhārā dukkhā), Tất cả các pháp là vô ngã (Sabbe dhammā anattā).”
(Kinh Pháp Cú – Dhammapada 277-279)
Khi động đất xảy ra, nhà cửa, tài sản, thậm chí sinh mạng – những thứ ta tưởng là “của mình” – có thể mất đi trong tích tắc. Điều đó nhắc nhở một sự thật hiển nhiên: Không có gì thực sự là “của ta” cả. Vậy mà, chúng ta vẫn cứ mải mê bám chấp, tham đắm vào những thứ vốn không thuộc về mình.
Đừng Đợi Khổ Đau Mới Nhớ Đến Chánh Pháp
Chúng ta thường có xu hướng chỉ nhớ đến giáo lý của Đức Phật, tìm đến sự thực hành tâm linh khi gặp phải khổ đau, mất mát, bất trắc. Nhưng điều quan trọng không phải là chỉ nhớ đến Pháp khi gặp khó khăn, mà là sống với Pháp trong từng phút giây của cuộc đời.
“Này các vị Bà-la-môn, chúng sanh là chủ nhân của nghiệp, là thừa tự của nghiệp, sinh ra từ nghiệp, liên kết với nghiệp, nương tựa vào nghiệp.”
(Kinh Trung Bộ – Majjhima Nikāya 135)
Khi vô thường ập đến, nếu tâm ta không có một nền tảng vững chắc được xây dựng từ thiện nghiệp, từ việc thực hành Bố Thí (Dāna) – Trì Giới (Sīla) – Hành Thiền (Bhāvanā), thì ta rất dễ hoảng loạn, lo sợ, chìm đắm trong khổ đau. Nhưng nếu ta luôn nỗ lực tu tập ba nền tảng phước báu này, ta sẽ có đủ sức mạnh nội tâm để đối diện với mọi biến cố một cách bình thản hơn, bởi ta biết mình đang đi trên con đường đúng đắn, hướng thượng.
Hãy Để Vô Thường Trở Thành Ngọn Đèn Soi Đường
Khi đất rung chuyển, nhà sập đổ, sinh mạng mất đi, ta giật mình kinh sợ. Ta thốt lên “Vô thường quá!”, nhưng rồi lại quay về với lối sống cũ, tiếp tục đắm chìm trong tham, sân, si.
Nếu chỉ nhớ đến vô thường trong khoảnh khắc xúc động rồi lại quên, ta vẫn chưa thực sự hiểu và sống với vô thường. Một người hiểu vô thường không chỉ nói về nó, mà biết sống trọn vẹn với sự thật ấy:
- Không quá luyến tiếc những gì đã mất.
- Không quá vui mừng, bám chấp khi được điều gì.
- Trân trọng hơn từng hơi thở, từng ngày sống, từng khoảnh khắc hiện tại.
- Không hoảng loạn khi đối diện bệnh tật, già yếu hay cái chết, vì biết đó là lộ trình tự nhiên.
“Này các tỳ-kheo, các ông hãy tu tập như thế này: Dù chư Phật có xuất hiện hay không, pháp tánh vẫn luôn tồn tại, tính duyên khởi vẫn luôn vận hành theo quy luật bất biến.”
(Kinh Tương Ưng Duyên Khởi – Saṃyutta Nikāya 12.20)
Bản chất của thế gian không phải là thảm họa hay bình yên, mà là sự vận hành không ngừng của duyên sinh, duyên diệt. Mọi hiện tượng chỉ như những con sóng trên đại dương vô thường bao la. Khi ta chấp vào một con sóng riêng lẻ, ta khổ đau vì sự đến đi của nó. Nhưng khi ta thấy được bản chất của cả đại dương, ta không còn bám chấp vào từng con sóng nữa.
Vậy nên, đừng đợi đến khi thảm họa xảy ra mới quán chiếu về vô thường. Đừng đợi đến khi mất mát mới nhận ra mình đã bám chấp quá nhiều. Hãy để mỗi ngày sống là một cơ hội nhắc nhở bản thân:
- Thứ ta có hôm nay, ngày mai có thể không còn.
- Người ta yêu quý hôm nay, ngày mai có thể chia xa.
- Thứ ta xem là “của mình”, thực ra chỉ là tạm bợ, do duyên mà có.
Thấu triệt điều này không phải để trở nên bi quan, yếm thế, mà là để sống tỉnh thức hơn, buông bỏ chấp thủ, và trân quý hơn từng giây phút hiện tại quý giá.
An Nhiên Giữa Dòng Đời Vô Thường
Hãy nhớ rằng, không ai có thể ngăn cản được quy luật vô thường. Nhưng chúng ta hoàn toàn có thể chọn cách đối diện với nó.
Nếu ta sống mà luôn ghi nhớ Vô Thường – Khổ – Vô Ngã, ta sẽ bớt sợ hãi trước cái chết. Nếu ta tích lũy thiện nghiệp qua Bố Thí – Trì Giới – Hành Thiền, thì ngay cả khi những biến cố lớn nhất của cuộc đời xảy đến, ta vẫn có thể giữ được sự bình tâm, an nhiên bước tiếp trên con đường của mình – không hối tiếc, không bám víu, không hoảng loạn.
Và khi ấy, ngay giữa dòng đời biến động không ngừng này, ta tìm thấy sự vững chãi thật sự, không phải ở bên ngoài, mà ở nơi chính tâm mình.
“Thật vô thường các hành, Có sinh ắt có diệt; Sinh rồi liền diệt ngay, Sự diệt ấy là an lạc.”
Hãy để câu Kinh này của Đức Phật không chỉ là một lời đọc lên khi xúc động, mà là kim chỉ nam soi sáng cho từng bước chân của chúng ta trên hành trình cuộc sống.
CHÙA PHƯỚC QUANG 